#Bookblog

της Εύης Δημοπούλου
 
Λυρικό, συγκινητικό, σπαρακτικό και αρχετυπικό Το βάρος της πεταλούδας του Έρι ντε Λούκα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέλευθος, σε μετάφραση Άννας Παπασταύρου. Πρόκειται για ένα μικρό αριστούργημα, με συμβολικό χαρακτήρα, που ξετυλίγεται στο ορεινό σκηνικό των δολομιτικών ιταλικών Άλπεων, με πρωταγωνιστές έναν κυνηγό και ένα βασιλιά αγριόγιδο. Τη λυρική νουβέλα με τον ομώνυμο τίτλο, συμπληρώνει στο τέλος του βιβλίου το ποιητικό αφήγημα Επίσκεψη σε ένα δέντρο.

Η μεταφράστρια του βιβλίου, Άννα Παπασταύρου, μας μιλά για το βιβλίο.

Η επαφή σας με τον Έρι ντε Λούκα ήρθε με τη μετάφραση ή προϋπήρχε;
Είναι παράξενο, μιας και ο Ντε Λούκα είναι ένας γνωστός και καταξιωμένος συγγραφέας στη χώρα του, και μεταφρασμένος σε πάνω από τριάντα χώρες, κι όμως τον πρωτογνώρισα με Το βάρος τηε πεταλούδας. Και υπήρξε πραγματικά μια αποκάλυψη για μένα. Ήταν από τις σπάνιες στιγμές που ο μεταφραστής νιώθει ότι κάθε άλλο παρά τυχαία φτάνει στα χέρια του ένα βιβλίο, ότι αυτό το βιβλίο κυριολεκτικά τον περίμενε ζητώντας του να το μεταφράσει.

Ποιο είναι το ύφος της γραφής του συγγραφέα και ποιες οι δυσκολίες που ενδεχομένως φέρει στη μετάφραση;
Ο Ντε Λούκα έχει ένα πολύ ιδιαίτερο ύφος γραφής. Νοήματα πυκνά, δοσμένα με φράσεις ποιητικές, τόσο που θα ¢λεγε κανείς, για το συγκεκριμένο βιβλίο τουλάχιστον, πως είναι ένα πεζό ποίημα ή ένα ποιητικό πεζογράφημα.
Αυτή ακριβώς η πυκνότητα των νοημάτων όσο και η ποιητικότητα του λόγου είναι και οι βασικές δυσκολίες για τον μεταφραστή. Ο Ντε Λούκα επιλέγει τις λέξεις με «χειρουργική» ακρίβεια όσο και με έντονο πάθος. Ούτε μία λέξη δεν είναι περιττή, ούτε μία φράση δεν έχει γραφτεί αστόχαστα ή τυχαία. Εσωτερικός ρυθμός, παρομοιώσεις, απρόβλεπτες κι αναπάντεχες, περιγραφές φωτογραφικές σχεδόν, του ανθρώπου, του ζώου, της φύσης αλλά και των συναισθημάτων – όλα αυτά αποτελούν για τον μεταφραστή μια τεράστια πρόκληση. Το αποτέλεσμα οφείλει να είναι εξίσου ποιητικό, εξίσου μεστό, εξίσου συγκινητικό, για να δικαιωθεί αυτός ο σπουδαίος συγγραφέας.

Εσείς επιλέξατε το κείμενο ή αυτό σας επέλεξε;
Αυτό με επέλεξε! Και αισθάνομαι ευτυχής και πολύ τυχερή που με επέλεξε. Είχαμε από καιρό σκεφτεί με τον εκδότη να βγάλουμε αυτό το βιβλιαράκι, το οποίο με είχε ενθουσιάσει από την πρώτη στιγμή που το έπιασα στα χέρια μου. Και να που ήρθε η ώρα να κυκλοφορήσει. Μεταφράζοντάς το, είχα την αίσθηση ότι βρίσκομαι σε συνεχή επικοινωνία με τον συγγραφέα. Και, όπως υποθέτετε, έχω μεγάλη επιθυμία να τον γνωρίσω και από κοντά. Ελπίζω να μου δοθεί η ευκαιρία.

Ποια είναι η σχέση ανθρώπου και φύσης σύμφωνα με τον συγγραφέα;
Σας απαντώ με στίχους του ίδιου:
«Θεωρώ αξία κάθε μορφή ζωής, το χιόνι, τη φράουλα, τη μύγα. Θεωρώ αξία το βασίλειο των ορυκτών, τη σύναξη των αστεριών. Θεωρώ αξία το κρασί όσο διαρκεί το γεύμα, ένα αθέλητο αυθόρμητο χαμόγελο, τον κάματο αυτού που δεν δίστασε να αναλωθεί, δυο γέρικα πλάσματα που αγαπιούνται». (Valore, από το έργο του Opera sull acqua e alter poesie, Einaudi, 2002).
Έχω τη γνώμη ότι μέσα σ¢ αυτούς τους στίχους περιέχεται όλη η κοσμοθεωρία του Ντε Λούκα. Και παίρνοντας αφορμή από αυτή την ερώτηση, θα ήθελα να παρουσιάσω με συντομία και τον ίδιο. Μην τον φανταστείτε χωμένο πίσω από ένα γραφείο, να αναζητεί την έμπνευση για το βιβλίο αυτό μέσα σε άλλα βιβλία. Είναι συγγραφέας, αλλά η ζωή του είναι μεστή από απίστευτες, ετερόκλητες εμπειρίες. Αλπινιστής, οικοδόμος, βιομηχανικός εργάτης, ακτιβιστής, πολιτικοποιημένος από τα πρώτα χρόνια της νιότης του, δραστήριο μέλος της Lotta Continua, μεταφραστής (μόνος του μελέτησε ρώσικα, σουαχίλι, γίντις, αρχαία εβραϊκά, μεταφράζοντας και μεγάλο μέρος της Βίβλου), εθελοντής στην Αφρική, οδηγός για τα ανθρωπιστικά κονβόι στον πόλεμο της πρώην Γιουγκοσλαβίας… τι να πρωτοπεί κανείς γι¢ αυτόν τον άνθρωπο. Μέχρι και πρόσφατα, η δυνατή φωνή του για να σταματήσουν τα έργα για τη γραμμή του τρένου υψηλής ταχύτητας TAV, που βάζει σε κίνδυνο το περιβάλλον, τον έφερε αντιμέτωπο με τη δικαιοσύνη και με μια πιθανή καταδίκη, από την οποία ευτυχώς γλίτωσε μόλις τον περασμένο Οκτώβριο, χάρη και στη θερμή υποστήριξη του κόσμου, ο οποίος έσπευσε προς υπεράσπισή του.

Πρόκειται, πιστεύετε, για μια αλληγορία της ανθρώπινης κοινωνίας;
Στο έργο του Ντε Λούκα έχεις την αίσθηση πως πίσω από κάθε φράση, κάθε απλή, καθημερινή έννοια, κρύβεται μια δεύτερη σημασία, ένας συμβολισμός. Και δεν είναι απλώς μια αίσθηση, είναι ακριβώς αυτό. Ο συγγραφέας μέσα από την ιστορία του κυνηγού κι ενός αγριόγιδου που παλεύουν για την κυριαρχία στο βουνό, μιλάει για τα πάντα, θα μπορούσα να πω. Για τις γενιές που μάχονται η μια την άλλη, διεκδικώντας την ηγεμονία, για τον έρωτα, για την αγάπη κάθε λογής και την έχθρα, για το συντρόφεμα και την επικοινωνία των ανθρώπων, για την πίστη ή την απουσία της, για το σφρίγος της νιότης και την κόπωση των γερατειών, για τον σεβασμό προς τον ηττημένο και για την πραγματική ουσία της νίκης.

Ποιο είναι το βάρος της πεταλούδας κατά τη γνώμη σας;
Δεν ξέρω αν θα το έλεγα «γνώμη» μου ή μια αίσθηση που είχα διαβάζοντας. Πιστεύω ότι το «βάρος της πεταλούδας» δεν είναι ένα πράγμα μόνο. Σίγουρα είναι ιδιαίτερα ελκυστική η αντίφαση που περιέχει. Μια πεταλούδα είναι ανάλαφρη, ένα πούπουλο, είναι ένα ζούδι εφήμερο, που χάνεται αθόρυβα, διακριτικά. Όμως μπορεί να αποκτήσει υπόσταση, μπορεί να γίνει το οριακό βάρος, μπορεί να είναι η ψυχή, ανθρώπου είτε ζώου, μπορεί να είναι το ίχνος, η ύστατη ανάσα πριν το τέλος. Η στιγμή που η φύση αποδεικνύεται ο μεγάλος νικητής, σ¢ αυτή τη μονομαχία ανθρώπου και ζώου, αλλά και δάσκαλος για τον άνθρωπο, που φαντάζει απίστευτα μικρός μπροστά της, κι ας έχει αυτός τα όπλα, κι ας έχει αυτός μια ψεύτικη υπεροχή απέναντί της.
Αφήνω τον αναγνώστη να διαβάσει την περιγραφή στο τέλος του αφηγήματος, γιατί πραγματικά εκεί βρίσκεται το απόσταγμα όλης της σκέψης του συγγραφέα!

Πώς θα χαρακτηρίζατε το αφήγημα «Επίσκεψη σε ένα δέντρο» που συμπληρώνει την έκδοση του βιβλίου;
Σ¢ αυτό το σύντομο αφήγημα, ο άνθρωπος δεν είναι κυνηγός. Είναι αναρριχητής, ορειβάτης, ταπεινός θαυμαστής της φύσης γύρω του. Δηλώνει την κατωτερότητά του απέναντι στα στοιχεία (και τα στοιχειά της), απολαμβάνει, θαυμάζει, φοβάται. Προσπαθώντας να σκαρφαλώσει στην ψηλή κορφή, να ξεπεράσει τον εαυτό του και τις δυνάμεις του, αναγνωρίζει την υπεροχή του δέντρου, υποκλίνεται στο ρίζωμά του στο βουνό, στη διάρκεια και την αντοχή του. Είναι ένας ύμνος στη φύση και πιστεύω πως έτσι πρέπει να δει ο αναγνώστης αυτό το σπουδαίο κείμενο.

Πέρα από το στοιχείο της φύσης που είναι έντονο και στα δύο κείμενα, ποιοι συμβολισμοί, ποιες έννοιες, ποιες ιδέες τα συνδέουν;
Άνθρωπος και ζώο, άνθρωπος και δέντρο, άνθρωπος και βουνό. Ο άνθρωπος αντιμέτωπος με τα πλάσματα και τα στοιχεία της φύσης, αντιμέτωπος και με τον εαυτό του και τις αντοχές του. Η ίδια η φύση, κινητήρια δύναμη των πάντων, καθορίζει την πορεία μας, είτε το αντιλαμβανόμαστε είτε όχι. Αυτό, λοιπόν, που συνδέει τα δύο κείμενα δεν είναι παρά η βαθιά οικολογική συνείδηση του συγγραφέα, το ελεύθερο πνεύμα του, η αγάπη του για τη φύση και ο σεβασμός του μπροστά στην αναμφισβήτητη υπεροχή της.

Διαβάζετε ένα βιβλίο πρώτα ως αναγνώστρια και μετά ως μεταφράστρια;
Προσπαθώ και επιδιώκω να το διαβάσω ως αναγνώστρια. Πολλές φορές, ωστόσο, αυτό περνάει και μέσα από τη διαδικασία της μετάφρασης, γιατί μοιραία αυτή η επαφή, η διαρκής τριβή με το κείμενο, μου δίνει τη δυνατότητα να το κατανοήσω καλύτερα, να το αγαπήσω περισσότερο. Είναι, πιστεύω, εξαιρετικά σημαντικό, ο μεταφραστής να αγαπά αυτό που μεταφράζει. Να του ταιριάζει, με άλλα λόγια. Ο συγγραφέας εναποθέτει στα χέρια του μεταφραστή το πνευματικό του δημιούργημα. Και τον εμπιστεύεται «αναγκαστικά», μιας και τις περισσότερες φορές δεν γνωρίζει τη γλώσσα στην οποία μεταφράζεται το έργο του, ώστε να είναι σε θέση να ελέγξει το αποτέλεσμα. Ή δεν είναι καν στη ζωή. Αυτό σημαίνει μια ακόμα μεγαλύτερη ευθύνη για τον μεταφραστή. Η μετάφρασή του πρέπει να είναι «το κείμενο που θα έγραφε ο συγγραφέας στη γλώσσα του μεταφραστή, αν ήξερε να τη γράφει»!

Κατά πόσο το μεταφραστικό «καθήκον» επηρέασε την απόλαυση της ανάγνωσης;
Η, η απόλαυση της ανάγνωσης επηρεάζεται με δύο τρόπους για μένα, γι¢ αυτό και δεν θα το γενικεύσω. Δεν αναφέρομαι, βέβαια, στο εκάστοτε βιβλίο που θα τύχει να μεταφράσω. Εδώ η απόλαυση είναι ολοκληρωτική και απόλυτη! Όμως, ακριβώς επειδή η διαδικασία της μετάφρασης απαιτεί προσήλωση, αφοσίωση, άπειρες ώρες δουλειάς πάνω στο βιβλίο και τον υπολογιστή, δεν κατορθώνω ποτέ να διαβάσω τα βιβλία που θα ήθελα να διαβάσω. Δεν έχω τον χρόνο, η φυσιολογική πνευματική κόπωση πολλές φορές υπερισχύει της επιθυμίας να αφοσιωθώ και πάλι στην ανάγνωση. Και το δεύτερο είναι ότι, όταν διαβάζω ένα μεταφρασμένο βιβλίο, μοιραία θα μπω στον πειρασμό να σκεφτώ πώς θα το έγραφα εγώ, αν ήμουν στη θέση του μεταφραστή. Χαίρομαι αφάνταστα, όποτε βλέπω ότι δεν θα μπορούσα να το πω καλύτερα. Χαίρομαι για τον συνάδελφο που τα κατάφερε μια χαρά, αλλά χαίρομαι κυρίως για τον συγγραφέα, γιατί έπεσε σε …καλά χέρια!

Τι μεταφράζετε αυτό τον καιρό;
Αυτή την εποχή ολοκληρώνω μια μετάφραση ενός μυθιστορήματος του Αλεσσάντρο Μπαρίκκο και περιμένω με πολλή χαρά το επόμενο του Ντε Λούκα. Υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα σχέδια για το μέλλον και αισιοδοξώ ότι, παρά τη βαθύτατη κρίση που βιώνουμε, θα διατηρήσουμε ζωντανό το καλό βιβλίο, για το καλό όλων μας.

___________________

_____________________

Η Άννα Παπασταύρου γεννήθηκε το 1956 στην Αθήνα. Απόφοιτος της Ιταλικής Σχολής Αθηνών και με σπουδές στη Νομική, μεταφράζει ιταλική, αγγλική και γαλλική λογοτεχνία και συνεργάζεται με πολλούς εκδοτικούς οίκους. Μεταξύ άλλων, έχει μεταφράσει έργα των J. Eugenides, A. Piperno, A. Baricco, T. Pratchett, E. Hemingway, M. Twain,U. Eco, C. Pavese, A. Moravia.

Για τη μεταφραστική της δουλειά έχει βραβευθεί επανειλημμένα. Το 2000, η μετάφρασή της του Χακ Φιν εκπροσώπησε την Ελλάδα στη Διεθνή Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ). Το 2003 βραβεύθηκε από την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας για το σύνολο του μεταφραστικού της έργου στο παιδικό βιβλίο. Το 2005 τιμήθηκε από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ιταλίας για τη μετάφραση του Ιστορίες από την Προϊστορία (Storie della Preistoria) του A. Moravia, το 2007 με το βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης ΕΚΕΜΕΛ-IstitutoItaliano di Cultura για τον Κήπο των Ρενάλ (Il naturale disordine delle cose) του A. Canobbio, το 2009 με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης για την Ιστορία σαν παραμύθι (Questastoria) του A. Baricco, και τέλος από την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας με το βραβείο «Ιουλία Ιατρίδη» για το σύνολο του μεταφραστικού της έργου.

Περιστασιακά ασχολείται με την επιμέλεια κειμένων, με τη διασκευή (πεζή και ποιητική) κλασικών έργων για παιδιά και με τη συγγραφή. Το 2001 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά της Τέλος κακό, όλα καλά (η μετάλλαξη), από τις Eκδόσεις Πατάκη.

Από το 2003 μέχρι το 2011 δίδαξε λογοτεχνική μετάφραση από τα ιταλικά στα ελληνικά (πεζογραφία, θέατρο, παιδική λογοτεχνία), στο ΕΚΕΜΕΛ.

Από τον Ιανουάριο του 2013 διδάσκει λογοτεχνική μετάφραση στο Istituto Italiano di Cultura στην Αθήνα.

Από το 2003 συμμετείχε στο Θεατρικό Εργαστήρι Μετάφρασης της Ορλεάνης για την προώθηση του σύγχρονου ιταλικού θεάτρου στην Ελλάδα.

Συνεργάστηκε με το Ελληνικό Κέντρο του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου, στο Φόρουμ Σύγχρονης Δραματουργίας το 2008 και το 2009, με το Φεστιβάλ Αθηνών για τον υπερτιτλισμό της Μήδειας του Πέτερ Στάιν, το 2005 στην Επίδαυρο, καθώς και με το Εθνικό Δραματικό Κέντρο Νορμανδίας για τον υπερτιτλισμό της θεατρικής προσαρμογής από τον Eric Lacascade του έργου Οι βάρβαροι του Μαξίμ Γκόρκι, το 2006 στο Ηρώδειο.

Μια διαφορετική δουλειά ήταν η μετάφραση του The fabulous adventures of Alexander the Great, μιας όπερας για νέους (σε μουσική David Blake και λιμπρέτο John Birthwhistle), η οποία παρουσιάστηκε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και στην Ελλάδα (Μυτιλήνη) το 1998.

Συμμετείχε στην ελληνική επιτροπή κρίσης για τα βραβεία STREGA (Ιούνιος 2012, Ιούνιος 2013 και Ιούνιος 2014).

Εκτός από τη μετάφραση, ασχολείται με ζωγραφικές και άλλες καλλιτεχνικές εφαρμογές.


***
Φωτο: Κωστής Καναράκης