Το μυθιστόρημα στον εικοστό αιώνα

Κάθε πολιτισμός, κάθε κουλτούρα διαγράφεται με φόντο έναν θρησκευτικό ορίζοντα. Αλλά, αν η θρησκεία συγκροτείται γύρω από ένα βιβλίο, αν στο βιβλίο αυτό συμπυκνώνεται, συγκεντρώνεται, και από αυτό ανατροφοδοτείται, τότε δε μπορούμε να κατανοήσουμε την Ινδία χωρίς τις Βέδες, την Κίνα χωρίς τον Κομφούκιο, το Ισλάμ χωρίς το Κοράνι, τον χριστιανικό κόσμο χωρίς τη Βίβλο στο σύνολό της, τον ιουδαϊκό κόσμο χωρίς την Τορά. Οι βαθιές αυτές δομές σβήνουν στον 20ό αιώνα, ή μάλλον κρύβονται, υπό την επίδραση της προοδευτικά αυξανόμενης απιστίας ή της αδιαφορίας. Όμως, πάνω από αυτές τις απόκρυφες δομές, ο λογοτεχνικός κόσμος δημιουργεί άλλα βιβλία-μήτρες, τα οποία, με τη σειρά τους, ακτινοβολούν, γεννούν αναρίθμητα παιδιά, χρησιμεύουν ως σημεία αναφοράς, ακόμα κι αν δεν τα διαβάζουμε. Δεν είναι απλώς άγονο παιχνίδι να αναρωτιόμαστε αν η αγγλόφωνη λογοτεχνία φτάνει στο απόγειό της με τον Joyce, η αυστριακή με τον Musil και τον Broch, η γερμανική με τον Mann, τον Junger και τον Kafka, αν τον συμπεριλάβουμε σ’ αυτήν, η γαλλική με τον Proust. Ωστόσο, η λογοτεχνία του καιρού μας ακολουθεί έναν δρόμο που πορεύεται από την εγκυκλοπαιδική σύνθεση μέχρι τη διάσπαση, από τα υψίπεδα που τα σαρώνει ο αέρας της ελευθερίας μέχρι το εργαστήριο του ερευνητή με τα χίλια μικρά μυστικά. Αν συγκεντρώσουμε όλα μαζί αυτά τα καταλυτικά έργα, αυτά τα θαύματα, αυτές τις επαναστάσεις, τότε θα προκύψουν έννοιες που θα επιτρέψουν να ταξινομήσουμε το αταξινόμητο ή το μη ταξινομήσιμο, ένας χάρτης, έστω και αεροφωτογραφία, η ιστορία που εκτυλίσσεται σε έναν μεγάλο χωροχρόνο. Τι κοινό έχουν αυτά τα έργα όπου ενσαρκώθηκε προς στιγμήν, όπου κρύβεται ίσως ακόμα, η προσφιλής στον Breton "σπασμώδης" ομορφιά;