Η ιστορία ενός λαού

Ποιο θα μπορούσε να είναι το κεντρικό θέμα μιας ιστορίας της Ελλάδας; Ένας λαός, μια φυλή, μια γλώσσα, μια θρησκεία, ένας πολιτισμός, μια ιδέα; Κατά καιρούς όλα αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί. Κάτι απ’ όλα θα πρέπει να αποτελεί μέρος της απάντησης. Κανένα όμως δεν αρκεί από μόνο του. Όλα αποδεικνύονται σε διάφορους βαθμούς ανεπαρκή. Και όμως, κατά κάποιαν έννοια στις ρίζες του όλου θέματος βρίσκεται μια ιδέα. Μια ιδέα απλή, σχεδόν απλοϊκή, που μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Έλληνας είναι όποιος θεωρεί τον εαυτό του Έλληνα. Αυτός είναι ο μόνος εφαρμόσιμος ορισμός. Και ο ελληνικός λαός, ορισμένος με αυτό το κριτήριο και μόνο, αποτελεί το θέμα ετούτης της ιστορίας.

Το βιβλίο αυτό είναι η ιστορία του ελληνικού λαού σε όλη τη διάρκεια των δεκαέξι αιώνων που χωρίζουν την ίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τις μέρες μας. Είναι καρπός δύο προτερημάτων του συγγραφέα του: της άψογης επιστημοσύνης του πρώτα, που τον βοηθά να βλέπει και να διατυπώνει καίρια, διεισδυτικά και ευσύνοπτα τα μεγάλα ρεύματα του ιστορικού γίγνεσθαι, και της άμεσης, βιωματικής του σχέσης με έναν λαό που έτυχε να γνωρίσει σε μια από τις κρισιμότερες φάσεις της πορείας του. Ένας ερεθιστικότερος υπότιτλος θα μπορούσε να είναι: «Από Κωνσταντίνο σε Κωνσταντίνο», μια και τα ονόματα δύο ομώνυμων πρωταγωνιστών σφραγίζουν την αρχή και το τέλος της διήγησης (οι Έλληνες άλλωστε αποδίδουν βαθύτερη, σχεδόν μεταφυσική σημασία στην ιστορική συνέχεια).

Ο Κρίστοφερ Μόνταγκιου Γουντχάους (ο Συνταγματάρχης Κρις του 1942-44) μπορεί να ισορροπεί ανάμεσα στα δύο. Μπορεί να μιλά για αντιλήψεις, για μνήμες συλλογικές και για συνείδηση του νέου ελληνισμού, θέματα που γνώρισε από πρώτο χέρι· μπορεί να αναλύει θεσμούς, να χαρακτηρίζει πρόσωπα και να φωτίζει εξελίξεις ως ο ακαδημαϊκός, ο καθηγητής της Οξφόρδης που υπήρξε. Μπορεί να μιλά για το μοιραίο σχίσμα Δύσης και Ανατολής στο Βυζάντιο και την ακατάλυτη δύναμη του ελληνισμού που διαβαίνει αιώνες σκλαβιάς για να κερδίσει την ελευθερία του, μπορεί να στηλιτεύει τις επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και την αλόγιστη συμπεριφορά λαού και ηγεσίας στη Μικρασιατική Καταστροφή και στο Κυπριακό, μπορεί να ερμηνεύει την συμβολή ενός Καραμανλή ή τη σαγηνευτική πορεία ενός Παπανδρέου.

Το βιβλίο αυτό μπορεί να ενοχλήσει με την οξύτητα ορισμένων διατυπώσεών του, αλλά είναι ένα έργο που απευθύνεται σ’ εκείνον τον αναγνώστη που ενδιαφέρεται να επανεξετάζει και να αξιολογεί από νέα σκοπιά τις ιστορικές εξελίξεις παρά να τις παρατηρεί.