Δοκίμιο για την Αμερική

Απαντώντας σε ερώτηση για το τι του έκανε περισσότερο εντύπωση έξω από την περιοχή της αισθητικής, ο Γιώργος Θεοτοκάς αναφέρει: "Η Δημοκρατία. Δεν εννοώ μονάχα την εξωτερική μορφή του πολιτεύματος. Εννοώ κάτι πολύ βαθύτερο, που διαποτίζει τη ζωή ως τις ρίζες της, που διαπλάθει τους ανθρώπινους χαρακτήρες, που ρυθμίζει τις καθημερινές σχέσεις των πολιτών. Σε καμιά χώρα της Ευρώπης από όσες έτυχε να επισκεφθώ δεν είχα μια τόσο ισχυρή, μια τόσο πραγματική αίσθηση της Δημοκρατίας όσο εδώ - μια τέτοιαν εμπειρία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της ελευθερίας, της ισότητας, της κυριαρχίας του λαού." (Εφ. "Φωνή της Αμερικής", 9.1.1953, αναδημοσιεύτηκε στη "Νέα Εστία", τχ. 614, 1.2.1953) Ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο οποίος διετέλεσε διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου την περίοδο 1952-53, έμεινε στην Αμερική από τον Σεπτέμβριο 1952 ώς τον Φεβρουάριο 1953 ασχολούμενος με τρία πολύ διαφορετικά πράγματα. Πρώτον, προετοίμασε την επίσκεψη του Εθνικού στη Νέα Υόρκη μεταξύ 14 Νοεμβρίου-9 Δεκεμβρίου, όπου η Κατίνα Παξινού και ο Αλέξης Μινωτής πρωταγωνίστησαν αντιστοίχως στην "Ηλέκτρα" και τον "Οιδίποδα" του Δημήτρη Ροντήρη. Δεύτερον, έκανε μια μεγάλη περιοδεία θεάτρων [...] όπου συνάντησε καθηγητές, συγγραφείς, κριτικούς και κάθε είδους καλλιτέχνες. Τέλος, έκανε ένα "ταξίδι μελέτης" και το 1954 κυκλοφόρησε το "Δοκίμιο για την Αμερική" του οποίου τα περισσότερα κεφάλαια δημοσιεύτηκαν σε πρώτη μορφή στην Καθημερινή. Πρόκειται για το πιο σύνθετο ελληνικό έργο για τη χώρα αυτή. [...] Ο Κωνσταντινουπολίτης διανοούμενος ανακαλύπτει ξανά στην Αμερική τα πολιτικά και πολιτιστικά διλήμματα της πατρίδας του της Ιωνίας από τους Μηδικούς ώς τους Παγκόσμιους Πολέμους του αιώνα του. Κι επειδή θεωρεί τα διλήμματα αυτά αποφασιστικής σημασίας για ολόκληρη τη Δύση, επιμένει πως επείγει να τα αντιμετωπίσει η Ευρώπη. [...] Εμπνεόμενος από το ομοσπονδιακό πρότυπο, οραματίζεται μια "ηπειρωτική Ευρώπη" [...] Το "Δοκίμιο" του Θεοτοκά αποτελεί σπάνια εξαίρεση στην ελλαδική απώθηση μιας συστηματικής προβληματικής για την Αμερική. [...] Η άποψη του Θεοτοκά διατηρεί τη σημαντική αξία της στη σύγχρονη ελλαδική πραγματικότητα όπου το θέμα "Αμερική" υποβόσκει μεν παντού αλλά σχεδόν ποτέ δεν τίθεται ρητά, δηλαδή ως ζήτημα (κι όχι ως αίτημα ή σύνθημα). (Βασίλης Λαμπρόπουλος, από το επίμετρο του βιβλίου) Σύμφωνα με τον Θεοτοκά η μελέτη της Αμερικής είναι για τον Ευρωπαίο μια άσκηση αυτογνωσίας ή καλύτερα η συμμετοχή σε ένα πείραμα του οποίου η έκβαση παραμένει άγνωστη. [...] Το "Δοκίμιο" του Θεοτοκά είναι σήμερα ιδιαίτερα επίκαιρο γιατί αποτυπώνει μια πολύ σημαντική στιγμή στην εξέλιξη της σχέσης μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής. Ο Θεοτοκάς παίρνει ως προϋπόθεση την ευρωαμερικανική κοινότητα, προβάλλοντάς την όμως στον ευρύτερο χρονικό ορίζοντα: η Ευρώπη και η Αμερική συνδέονται οργανικά, αποτελεί η μία το μέλλον ή το παρελθόν της άλλης, αλλά ποτέ δεν ταυτίζονται, δεν συμπίπτουν, δεν αποτελούν ένα αρραγές και ομοιογενές σύνολο. [...] Στην εικόνα της Αμερικής του Θεοτοκά αποτυπώνονται όλες οι αντιφάσεις και οι αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν την ευρωπαϊκή στάση προς τις ΗΠΑ αλλά και τον αμερικανικό αντίλογο. (Iωάννα Λαλιώτου, από το επίμετρο του βιβλίου)